₹1 ની નોટને સિક્કો કેમ ગણવામાં આવે છે?
ભારતની ચલણ વ્યવસ્થાને વિશ્વની સૌથી સુરક્ષિત અને કડક નાણાકીય રચનાઓમાંની એક માનવામાં આવે છે. દેશમાં નોટો જારી કરવાનો અધિકાર ફક્ત ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI) પાસે છે, પરંતુ આ હોવા છતાં, એક ચલણ નોટ છે જે RBI છાપતી નથી કે જારી કરતી નથી – ₹1 નોટ.
RBI કઈ નોટ છાપતી નથી?
₹2 થી ₹2000 સુધીની બધી નોટો RBI દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે, પરંતુ ફક્ત ₹1 નોટ ભારત સરકારના નાણા મંત્રાલય દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે. આ જ કારણ છે કે તેના પર RBI ગવર્નરને બદલે નાણા સચિવની સહી હોય છે.
આ પાછળનું કાનૂની કારણ
RBI અધિનિયમ, 1934 ની કલમ 22 સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે RBI પાસે ₹2 અને તેથી વધુની નોટો જારી કરવાનો અધિકાર છે. કેન્દ્ર સરકારનું સંપૂર્ણ નિયંત્રણ સુનિશ્ચિત કરવા માટે ₹1 ને આ જોગવાઈમાંથી જાણી જોઈને બાકાત રાખવામાં આવ્યું છે.
વધુમાં, ભારતીય સિક્કા અધિનિયમ 2011 હેઠળ, ₹1 નોટને કાગળ પર છાપવામાં આવી હોવા છતાં “સિક્કો” તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવી છે. આનો અર્થ એ થયો કે તે કાયદેસર રીતે સિક્કા જેવો જ દરજ્જો ધરાવે છે. તેથી, સરકાર તેની ડિઝાઇન, છાપકામ અને પુરવઠા માટે જવાબદાર છે, જ્યારે RBI ફક્ત વિતરણ એજન્ટ તરીકે મદદ કરે છે.
₹1 ની નોટ પર કોઈ “વચન કલમ” કેમ નથી?
અન્ય બધી નોટો પર આ વાક્ય હોય છે: “હું ધારકને ચૂકવવાનું વચન આપું છું… રૂપિયા.”
જોકે, ₹1 ની નોટ પર આ વાક્ય ગેરહાજર છે. આનું કારણ એ છે કે ₹1 ને પ્રાથમિક ચલણ (સિક્કો) ગણવામાં આવે છે. તેનું મૂલ્ય RBI દ્વારા નહીં પણ સરકાર દ્વારા ગેરંટી આપવામાં આવે છે. તેથી, આ નોટ પર વચન કલમ શામેલ નથી.
₹1 ની નોટ કેવી રીતે છાપવામાં આવે છે અને પ્રસારિત થાય છે?
₹1 ની નોટ સરકારી માલિકીના પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં છાપવામાં આવે છે. ત્યારબાદ RBI દેશભરમાં ચલણની ઉપલબ્ધતા જાળવવાની તેની જવાબદારીના ભાગ રૂપે આ નોટો અને તમામ સિક્કાઓના વિતરણનું સંચાલન કરે છે.
