સભ્યતાનો એક દીવો બુઝાઈ ગયો જેની નમ્રતા એવી હતી કે ભિખારીઓ અને બદમાશોમાં પણ તેને મળવી મુશ્કેલ છે.
- ઉભરાતા શ્વાસો, ધ્રૂજતું શરીર, ટપકતા ઘાવ જેવો ચહેરો, ગોચરના છેલ્લા શ્વાસની જેમ ચમકતી આંખો… પણ સ્મિત સળગતા તપેલાના સ્મિત જેવું, કાંટાના પૂરમાં ફસાયેલા ગુલાબના ફૂલ જેવું, બાવળના ઝાડ જેવું. ખુશખુશાલ બેઠેલું પંખી, કેક્ટસ પર ચક્કર મારતા પતંગની જેમ, એકદમ ડાળીમાં ફસાયેલા પતંગની જેમ, ફસાદઝાદા શહેરમાં પૂજા સ્થળ જેવું, પથ્થરની નીચે ઉગેલા નાના છોડ જેવું અને ગસઝાદા ભોપાલમાં બાળકના હાસ્ય જેવું. .
- એક ક્ષણમાં મારું આખું જીવન યાદોના ચિત્રોથી શણગારેલું આલ્બમ બની ગયું. છેલ્લી રાત ભારત માટે એવી રાત હતી જ્યારે એક મહાન લેખકની આ દુનિયામાંથી વિદાય પછી બધું યાદોના આલ્બમમાં ફેરવાઈ ગયું. સભ્યતાનો એક દીવો બુઝાઈ ગયો જેની નમ્રતા એવી હતી કે ભિખારીઓ અને બદમાશોમાં પણ તેને મળવી મુશ્કેલ છે.
- મુનવ્વર રાણાના માનવીય વ્યક્તિત્વ પર ચર્ચા કરીને તેને રાજકીય કે ધાર્મિક છાવણીમાં મૂકનારાઓએ કાં તો તેની કવિતા વાંચી નથી અથવા તો તેમને કવિતાનું જ્ઞાન નથી. મુનવ્વર રાણાની કવિતા સોનેરી પ્રકાશ વિશે નથી, પરંતુ આંસુ અને તબસ્સુમના મિશ્રણથી હૃદય પર લખાયેલી કવિતા છે. આ પ્રકારની કવિતા જે જૂની વાર્તા બની જાય છે અને આંખના પલકારામાં તેની યાત્રા પૂરી કરે છે. સદીઓ વીતી ગયા પછી પણ આવા વ્યક્તિત્વના જીવનમાં કોઈ ખામી દેખાતી નથી. તે વ્યક્તિ ગામડાઓમાં અગ્નિની જેમ અને શહેરોમાં પરીકથા તરીકે કાયમ જીવંત રહે છે.
- મુનવ્વર રાણાની કવિતા એક પવિત્ર માતા જેવી છે જેના સ્તનમાંથી ઉકળતું દૂધ મસાલા અને ધર્મની જેલમાંથી મુક્ત થયેલા દરેક નાના બાળકના તરસ્યા હોઠ સુધી પહોંચવા તલપાપડ છે. મુનવ્વર રાણા એક એવા કવિ છે જેમની કવિતા એવા દેશોની ભૂગોળ વિશે નથી જે સાંપ્રદાયિક પૂરમાં ફેરવાઈ જાય છે, પરંતુ તે ભારતના દરેક સમુદાય વચ્ચેના પ્રેમ વિશે છે જે હંમેશા હૃદયના ઊંડાણમાં સુરક્ષિત રહે છે. તેમની કવિતા અલ્હાબાદનું સંગમ છે, જેને વાંચીને એવું લાગે છે કે જાણે લાંબા સમયથી વિખૂટા પડી ગયેલી બહેનો એકબીજાને ભેટી પડી હોય.
- સાહિત્ય જગતના વડીલો કે આ દુનિયામાંથી વિદાય લઈ ચૂકેલા વડીલોની અજાયબીઓથી નવી પેઢીના મોટા ભાગના લોકો અજાણ છે એમાં કોઈ શંકા નથી. તેઓ જાણતા નથી કે મુનવ્વર રાણા જેવા કવિઓ ગઝલના એવા કવિઓ રહ્યા છે જેમની કવિતાને કોઈ ચોક્કસ ધર્મની કવિતા ન કહી શકાય. આખો સમય તેઓ સાંપ્રદાયિકતા સામે સંપૂર્ણ ગંભીરતા સાથે ઉભા રહ્યા અને કહેતા રહ્યા
એક આંગણું બે આંગણા બની જાય છે
એવું કેમ થાય છે તે પૂછશો નહીં
જ્યારે પણ રામની કોલોનીમાં હંગામો થાય છે
હિન્દુ-મુસ્લિમ બધા રાવણ બની જાય છે
- અદબ એક એવી દુનિયા છે જ્યાં રાજકારણ પણ આંખો નીચી રાખીને ચાલે છે અને તેણે પણ આમ કરવું જોઈએ… પણ જ્યારે આ અદબની દુનિયાના રહેવાસીઓની ઓળખ ધર્મના આધારે થવા લાગે છે, ત્યારે મુનવ્વર રાણા જેવા કવિઓ જ તેમના ભાગમાં આ વાત કહી શકે છે.
મદીનામાં પણ અમે દેશ માટે પ્રાર્થના કરી
કોઈને પૂછો, આને કહેવાય દેશનું દર્દ.
મુનવ્વર રાણાની યાત્રા
- મુનવ્વર રાણાની આત્મકથા-‘મીર અકર લખત ગયા’માં, તેમણે તેમના જીવનના ઘણા પાસાઓ વિશે લખ્યું છે. તેઓ તેમની કવિતાના શરૂઆતના દિવસો વિશે લખે છે-
- “મને નાનપણથી જ કવિતાનો શોખ હતો. મારા ઘરમાં કોઈ કવિ નહોતા પણ મૌલવીઓ ઘણા હતા. મારા દાદા સૈયદ સાદિક અલી, મારા મોટા પિતા સૈયદ હકીમ અબ્દુલ જબ્બાર આલમગીરી મસ્જિદમાં ઈમામત કરતા હતા. મારા દાદા પણ કવિતા લખતા હતા અને મારા પિતા પણ કદાચ આ જ કારણસર શેર નવાઝ હતા, પણ ઘરમાં કોઈ કવિનો જન્મ થયો ન હતો. જો મારી કાવ્ય પ્રતિભા બાળપણમાં જ ઓળખાઈ ન હોત, તો મને પીટાઈને મૌલવી બનાવી દેવામાં આવ્યો હોત.
બાળપણમાં મુનવ્વર રાણાને તેમના દાદાએ શેરની યાદ અપાવી હતી. એક ઘટના છે જેના વિશે રાણા સાહેબ લખે છે-
- “એક દિવસ હું મારા દાદા સાથે બેઠો હતો. અચાનક તે કહેવા લાગ્યો કે હું તને સિંહ યાદ કરાવીશ. હું માંડ સાત વર્ષનો હતો. તેણે કહ્યું- દીકરા, જો આરોપી લાખો ખરાબ ઈચ્છે તો શું થાય… મેં પણ એ જ કહ્યું- દીકરા, જો આરોપી લાખો ખરાબ ઈચ્છે તો શું થાય… મને બહુ જોરથી થપ્પડ મારી… તેણે ગુસ્સામાં કહ્યું. – તે મને પુત્ર કહે છે, તે એક શ્રાપ છે… મહાન માસ્ટરના ઘા પણ માત્ર એક થપ્પડથી મરામત કરી શકાય છે, મારી સાથે પણ આ જ ઉંમરે થયું હતું.
જ્યારે મેં મારા પિતા માટે પહેલીવાર કાર ખરીદી હતી
- આપણે બધા જાણીએ છીએ કે મુનવ્વર રાણા તેની માતાને કેટલો પ્રેમ કરતા હતા. તેની માતાના વખાણ કરવા માટે તેને આખી દુનિયામાં યાદ કરવામાં આવશે પરંતુ બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે તે તેના પિતાને કેટલો પ્રેમ કરે છે. ‘મીર અકર લખ ગયા’માં મુનવ્વર રાણાએ એક ઘટનાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે કે જ્યારે તેના પિતાએ તેના માટે કાર ખરીદી ત્યારે તેણે કેવી પ્રતિક્રિયા આપી હતી. રાણા સાહેબ લખે છે-
- ”એક દિવસ મને લાગ્યું કે મારા પિતાની ZEN કાર જૂની થઈ ગઈ છે. જો નવી કાર લાવવામાં આવે તો શક્ય છે કે અબ્બુના બચવાની આશા વધી જાય. હું કલકત્તા ગયો અને તેના માટે TATA SAFARI ખરીદી. કોઈએ અબ્બુને કહ્યું કે કાકા, ભાઈ તમારા માટે સફારી કાર ખરીદી છે. અબ્બુ બેડ પર બેઠો અને બાળકની જેમ પૂછ્યું – શું આ કાર શહેરમાં બીજા કોઈની પાસે છે? જ્યારે કંપનીએ કલકત્તાથી કાર મોકલી ત્યારે અબ્બુ ડાયાલિસિસ માટે લખનૌ ગયો હતો. મારે તે દિવસે કવિ સંમેલનમાં જવાનું હતું. લોકોએ કહ્યું – ગાડી આવી ગઈ છે, તો કવિ સંમેલનમાં જાવ… મેં કડક સ્વરમાં કહ્યું – તેનો માલિક પહેલા બેસશે. પપ્પા આવે એટલે પહેલા મારે એમને ફરવા લઈ જવાનું છે એમ કહીને હું રીક્ષામાં બેસી બસ સ્ટેન્ડ તરફ ગયો. અબ્બુ એ કારમાં માત્ર એક જ વાર બેસી શક્યો કારણ કે બીજા અઠવાડિયે જ અમ્માએ બંગડીઓ તોડી નાખી હતી. તે પછી મેં ક્યારેય તે ટાટા સફારી તરફ જોયું નથી.
જો આ તમારો છેલ્લો ઇન્ટરવ્યુ છે, તો તમે શું કહેવા માંગો છો?
- મુનવ્વર રાણા ઘણા સમયથી બીમાર હતા. એકવાર જ્યારે તેઓ હોસ્પિટલમાં દાખલ હતા, ત્યારે સંમર્ગ અખબારના તંત્રી ડૉ. અભિજાત તેમનો ઈન્ટરવ્યુ લેવા આવ્યા. તેણે પૂછ્યું, રાણા સાહેબ, જો આ તમારો છેલ્લો ઈન્ટરવ્યુ હોય તો તમે તમારા વાચકોને શું કહેવા માગો છો? તેણે હસતાં હસતાં કહ્યું – હું મરતાં પહેલાં એ જ ભારતને જોવા માંગુ છું જે મેં રાયબરેલીમાં જોયું હતું જ્યારે મેં મારી આંખો ખોલી અને હોશ પાછો મેળવ્યો.
તેમની કવિતા માત્ર માતા પર લખાયેલી કવિતા નથી.
- મુનવ્વર રાણાએ તેની માતા પર ખૂબ જ સુંદર ગીતો લખ્યા છે. તે ચોક્કસપણે આખી દુનિયામાં ‘માતાના મુનવ્વર’ તરીકે ઓળખાશે. કેમ નહીં?તેમની આ કવિતા વાંચીને કોણ ભાવુક ન થાય – ‘મેં મારી ફરતી આંખે સ્વર્ગ જોયું છે, મેં સ્વર્ગ જોયું નથી, મેં માતા જોયું છે.’ પણ રાણા સાહેબની કવિતા જુદા વિષયો પર છે. ભાઈ-બહેનના પવિત્ર સંબંધ પર તેઓ એક યુગલ લખે છે ત્યારે લખે છે – ‘કોણ કોઈના ઘા પર પ્રેમથી પટ્ટી બાંધશે, બહેનો નહીં હોય તો રાખડી કોણ બાંધશે’. ભાઈ-ભાભી અને ભાભી વચ્ચેના સંબંધો પર તે કપલ લખે છે ત્યારે લખે છે – ‘ન તો રૂમની ખબર છે, ન ભાભીને સમજાય છે, ભાભી સમજે છે કે ભાઈ-ભાભી ક્યાં છે. કાયદાનું હૃદય અટકી ગયું છે.’ જ્યારે તેઓ દેશના લઘુમતીઓની દુર્દશા વર્ણવે છે, ત્યારે તેઓ લખે છે – ‘માત્ર આ જ બાબત પર તેમણે અમારા પર વિદ્રોહ લખ્યો છે, અમારા ઘરના વાસણો પર ISI લખવામાં આવ્યું છે.’ જ્યારે તેઓ રાજકારણની નિષ્ફળતાઓ વિશે બોલે છે, ત્યારે તેઓ લખે છે – ‘જો તમારો તોફાનીઓ પર નિયંત્રણ નથી, તો સરકારની વાત સાંભળો, અમે તમને નપુંસક કહીએ છીએ.’
- મુનવ્વર રાણા માટે, કવિતા એ ન તો વ્યવસાય છે કે ન તો જરૂર છે કે ન તો સન્માન મેળવવાનું સાધન છે કારણ કે વ્યવસાય, જરૂરિયાત અને આદર માટે વ્યક્તિ હરામને હલાલ અને કાયદેસરને ગેરકાયદે બનાવે છે. તેમની કવિતા એવા લોકોનો અવાજ બની રહી છે જેઓ ભલે સંખ્યામાં ઓછા હોય પરંતુ હિંમતપૂર્વક પ્રેમ અને સંવાદિતા સાથે જોડાયેલા છે.
- એક એવી વ્યક્તિ ગઈ કે જેના નિધનથી આજે ટાગોરની કવિતાઓ, ખય્યામની રૂબાયત, કબીર અને તુલસીની કવિતાઓ બધા દુઃખી છે. આવો વ્યક્તિ જે પોતાને ઉર્દૂ ભાષાનો માહેર કહીને રાજી થઈ ગયો હોય તેમ આનંદ અનુભવતો હતો. સરકારો અને આરબ શાસકો ઋતુની જેમ આવશે અને જશે, પરંતુ મુનવ્વર રાણાનું નામ સંસ્કૃતિના કપાળ પર હંમેશા ઝુમ્મરની જેમ ચમકશે.
પ્રેમ અને રાષ્ટ્રીય એકતાની મશાલ પ્રગટાવીને સાંપ્રદાયિકતા અને નફરતના અંધકારનો નાશ કરનારા બહુ ઓછા લોકો છે. મુનવ્વર રાણા એવું જ એક વ્યક્તિત્વ હતું.
રાજાઓને કેલેન્ડર બનવાનું શીખવવામાં આવ્યું છે
તમને લાગે છે કે નમ્ર બનવું સહેલું છે
