Artificial Intelligence થી તમારા મગજ પર શું થાય છે અસરો?
Artificial Intelligence: આજકાલ એઆઈની મદદથી મોટા કામો પણ સરળતાથી થઈ જાય છે. પણ પ્રશ્ન એ છે કે, આ સરળતાનો બળપૂર્વક ખર્ચ આપણા મગજ પર તો નથી પડતો?
MIT (મેન્સાચુસેટ્સ ઇન્સ્ટીટ્યૂટ ઓફ ટેક્નોલોજી)ના તાજેતરના અભ્યાસમાં જોવા મળ્યું છે કે, AIની મદદથી લેખન કરનારા વિદ્યાર્થીઓના મગજના તે ભાગોની ક્રિયા – પ્રતિક્રિયા ઘટી જાય છે જે સર્જનશીલતા અને ધ્યાન સાથે સંબંધિત હોય છે.
EEG મશીનોની મદદથી વિદ્યાર્થીઓના મગજની ગતિવિધિ રેકોર્ડ કરવામાં આવી હતી અને જેમણે ChatGPT જેવા AI ટૂલ્સનો ઉપયોગ કર્યો હતો, તેમના સર્જનાત્મક મગજની ક્રિયાપ્રતિક્રિયા બીજા વિદ્યાર્થીઓની તુલનામાં ઓછા જણાઈ. AIની મદદથી લેખ લખનારા વિદ્યાર્થીઓ તેમના પોતાના લખેલા લેખમાંથી ચોક્કસ માહિતી યાદ રાખવામાં અસમર્થ રહ્યા. એટલે કે AI પર નિર્ભર થતા તેમની યાદશક્તિ અને સમજદારી પર અસર પડી છે.
આ અભ્યાસ એ વધતી ચિંતાઓને પુષ્ટિ કરે છે કે, જ્યારે AI તાત્કાલિક મદદરૂપ હોય શકે છે, ત્યારે લાંબા ગાળે આ વિચારવિમર્શ અને સમજણની ક્ષમતા ખોવાઈ શકે છે.
મગજ પર AI ની વધતી જતી અસર
Microsoft Research દ્વારા કરવામાં આવેલા એક અન્ય અભ્યાસમાં 319 લોકો સાથે વાતચીત થઈ, જે અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછી એક વાર જનરેટિવ AI નો ઉપયોગ કરતા હતા. તેમણે 900 થી વધુ કામોમાં AI ની મદદ લીધી, જેમ કે દસ્તાવેજોનું સારાંશ તૈયાર કરવું, માર્કેટિંગ કેમ્પેઈન ડિઝાઇન કરવું વગેરે.
પરંતુ, આમાંથી માત્ર 555 કામ એવા હતા જેમાં ગંભીર વિચાર કરવાની જરૂર હતી. બાકીનું કામ લગભગ “ઓટોમેટિક મોડ”માં થઇ ગયું હતું. સ્પષ્ટ છે કે AI દ્વારા કરવામાં આવેલા ઘણા કામોમાં મહેનત અને વિચારોની જરૂરિયાત ઘટી રહી છે.
આ ‘કન્ફર્ટ ઝોન’ ધીમે ધીમે લોકોના મગજને ધીમું અને નીરસ બનાવી શકે છે.
ઓછા વિચાર, ઓછી સમજ?
સ્વિટ્ઝર્લેન્ડના બિઝનેસ સ્કૂલના પ્રોફેસર માઇકલ ગર્લિકે બ્રિટનના 666 લોકો પર અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમણે શોધ્યું કે જે લોકો AI પર વધુ નિર્ભર રહે છે, તેમની ક્રિટિકલ થિંકિંગ એટલે ઊંડાણપૂર્વક વિચારવાની ક્ષમતા ધીમે ધીમે નબળી થતી જાય છે.
તેમના જણાવ્યા અનુસાર, અનેક શાળા અને યુનિવર્સિટીના શિક્ષકોએ તેમને સંપર્ક કર્યો છે અને જણાવ્યું છે કે તેમના વિદ્યાર્થીઓ પણ હવે AI પર ખૂબ જ આધાર રાખતા થઈ ગયા છે.
જ્યારે કહી શકાય કે AI સીધા મગજને ‘ખરાબ’ નથી કરતું, તો પણ ઘણા સંશોધકો માની રહ્યા છે કે વારંવાર AI નો ઉપયોગ કરવાથી માનસિક કાર્યોથી મગજ ધીમે ધીમે બચવા લાગે છે. આ પ્રક્રિયાને “કોગ્નિટીવ ઓફલોડિંગ” કહે છે, એટલે કે જ્યારે મગજ કઠિન કાર્યોમાંથી પોતાના દાયિત્વને દૂર કરે છે.
રચનાત્મકતાને પણ અસર
ટોરોન્ટો યુનિવર્સિટીના એક અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું કે જે લોકો AI પરથી પ્રેરણા લઈ રચનાત્મક વિચારો આપે છે, તે વિચારો સામાન્ય અને ઓછા વૈવિધ્યપૂર્ણ હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે ભાગ લેનારાઓને પૂછવામાં આવ્યું કે જૂની પેન્ટનો નવો ઉપયોગ શું થઈ શકે, ત્યારે AIએ સૂચવ્યું કે તેમાં ભૂસો ભરીને તેને બાજુકા બનાવી શકાય. જયારે AI વગરનો એક ભાગ લેનારાએ સૂચવ્યું કે પેન્ટની જીબમાં સૂકા મેવાં ભરીને તેને પક્ષીઓ માટે ફીડર બનાવી શકાય, જે એકદમ નવીન અને અનોખી વિચારધારા હતી.
AI થી કેવી રીતે બચાવશો તમારા મગજને નીરસ થવાથી?
વિશેષજ્ઞો સલાહ આપે છે કે AI ને સંપૂર્ણ રીતે ‘પ્રોબ્લેમ સોલ્વર’ ના બનાવશો, પરંતુ તેને ‘નવો સહાયક’ તરીકે રાખવો જોઈએ. તેનો અર્થ એ છે કે અંતિમ જવાબ AI પાસેથી સીધો ના લઈ, પરંતુ તેનાથી દરેક વિચારવાની પ્રક્રિયામાં માર્ગદર્શકની જેમ ઉપયોગ કરવો.
Microsoftની એક ટીમ એવા AI સહાયક પર કામ કરી રહી છે જે વપરાશકર્તાને વચ્ચે-મધ્યે રોકી વિચારવા માટે પ્રેરણા આપે. કેટલીક યુનિવર્સિટી પ્રોજેક્ટ્સમાં એવા બોટ બનાવવામાં આવી રહ્યા છે જે જવાબ આપવા કરતા પ્રશ્નો પૂછે, જેથી વપરાશકર્તા પોતે વિચાર કરે. આવો વિચારવાનું આદત ધીમે ધીમે મગજની પ્રવૃત્તિને જાળવી રાખવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
પરિણામ શું આવ્યું?
જ્યારે AI ઘણા ક્ષેત્રોમાં લાભદાયક સાબિત થઈ રહ્યું છે, ત્યારે તેનો વધુ ઉપયોગ વિચારવાની ક્ષમતાને ઘટાડે તો તે એક ગંભીર ચિંતા છે. હવે પ્રશ્ન એ છે કે શું અમે સરળતાના ચક્કરમાં આપણા માનસિક શક્તિને જોખમમાં મૂકી રહ્યા છીએ?
AIના આગમનથી માનવની સર્જનાત્મકતા અને બુદ્ધિ જડબેસલાક ન થાય તે માટે આવશ્યક છે કે આપણે તેનો સાંતુલિત અને સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ કરીએ.
