YogMantra
તમે તમારા સામાન્ય જીવનમાં ‘પરંપરા, પ્રતિષ્ઠા, અનુશાસન’ — પરંપરા, પ્રતિષ્ઠા, શિસ્ત —નું પાલન કરવા ટેવાયેલા હશો, પરંતુ જ્યારે તમે યોગની વાત કરો છો, ત્યારે આરામ કરો.
“કૃપા કરીને તમારા પગરખાં અને તમારા અહંકારને બહાર રાખો”, ભારતના જાણીતા યોગ રિટ્રીટમાંના એક યોગ થેરાપી રૂમના દરવાજા પર એક નાનું બોર્ડ લખેલું છે. જેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો નથી પરંતુ તેમ છતાં ચિકિત્સક અને ડૉક્ટર દ્વારા ભાર મૂકવામાં આવે છે. – આરોપ એ છે કે વ્યક્તિએ યોગ “સંપૂર્ણ રીતે” કરવાના વલણને પણ પાછળ છોડીને રૂમમાં પ્રવેશ કરવો જોઈએ.
એકાંતમાં, શિસ્ત અને દ્રઢતાને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે, છતાં “કોઈ ભૂલ ન કરવી” વિશે તણાવમાં રહેવું એ કડક ના-ના છે. જે લોકો સમયપત્રકથી ગ્રસ્ત થઈ જાય છે, તેમને ડોકટરો આ કહે છે: “આ યોગ છે, આરામ કરો!”
યોગ અન્ય કસરતોથી શું અલગ બનાવે છે?
જ્યારે માનસી* ને ક્લિનિકલ ડિપ્રેશન હોવાનું નિદાન થયું, ત્યારે તેણે દવા લેવાનું શરૂ કર્યું અને ઉપચાર પણ શરૂ કર્યો. તેમ છતાં, નીચા સ્તર હજુ પણ તેણીને અસર કરે છે, તે સમયે તેણીને તેની દવાઓનો બમણો ડોઝ લેવાનું કહેવામાં આવશે. તેણીએ શહેરો બદલવાનો અને નવું જીવન શરૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. તે ત્યાં રહી શકતી હતી, પણ લગભગ, અને દરેક દિવસ અનિયમિત હતો. આ ત્યાં સુધી હતું જ્યાં સુધી કોઈએ ટૂંકા યોગ કોર્સ કરવાનું સૂચન કર્યું.
માનસીએ આખરે તેને અજમાવવાનું નક્કી કર્યું, અને એક મહિનામાં જ તેનું જીવન વધુ સારા માટે બદલાવા લાગ્યું. ઘરે સમયપત્રકનું પાલન કરવામાં તેણી બેદરકાર બની ગઈ હોવા છતાં, તેની સંચિત અસરો છ મહિનાથી વધુ સમય સુધી રહી. જોકે, એક વર્ષ પછી, તેણીએ પોતાને ગુમાવવાનું શરૂ કર્યું.
જ્યારે એક શુભેચ્છકે કોઈ પ્રકારની શારીરિક કસરત કરવાનું સૂચન કર્યું, ત્યારે માનસી તેની જડતાથી સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. તેણીને યાદ આવ્યું કે યોગથી ફક્ત તેણીનો મૂડ જ નહીં, પણ શારીરિક લક્ષણો અને ખોરાકની તૃષ્ણા જેવા વિચલનોમાં પણ સુધારો થયો હતો. ટૂંક સમયમાં, તે એક પ્રકારના “રિફ્રેશર કોર્સ” માટે એ જ યોગા રિટ્રીટમાં પાછી ગઈ.
યોગ એ ફક્ત શારીરિક કસરતનો બીજો પ્રકાર નથી, અને તેનું કારણ એ છે કે આસન અને હલનચલનનો એક અલગ અંતિમ ધ્યેય અને હેતુ હોય છે: તે શારીરિક તંદુરસ્તી લાવે છે, પરંતુ તે મનને એકાગ્રતા અને ધ્યાન માટે યોગ્ય બનાવવા માટે પણ સ્થિર કરે છે. શાંત વ્યક્તિ બનવાના માર્ગ પર શારીરિક લાભો યોગનો માત્ર એક પાસું છે.
યોગ શા માટે આરામ આપે છે?
આસનો કરતી વખતે, એ વાત પર ભાર મૂકવામાં આવે છે કે ધીમી ગતિ, જાગૃતિ અને સભાનતા હોવી જોઈએ; ઉપરાંત, હલનચલન ધીમા અને લયબદ્ધ શ્વાસ સાથે સંકલિત થાય છે. આ ઉપરાંત, રાઉન્ડ વચ્ચેના વિરામ દરમિયાન શરીર પર થતી હિલચાલના ફેરફારો અને અસરોનું અવલોકન કરવું જોઈએ. તેથી, યોગ આસનો ખરેખર તો અંદર જવાની કસરત છે.
તેનાથી વિપરીત, શારીરિક કસરતના અન્ય સ્વરૂપો શક્તિ, સહનશક્તિ અને સહનશક્તિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. અહીં પ્રેરણા – ભલે તે સ્પષ્ટ હોય કે સૂક્ષ્મ – મહત્વાકાંક્ષા, સ્પર્ધાત્મકતા અને ક્યારેક “પ્રદર્શન અસર” છે. આ બધા પ્રક્રિયાને “બહિર્મુખી” બનાવે છે અને આ જ આધાર છૂટછાટ થવાથી અટકાવે છે.
પ્રાચીન યોગીઓ એવા આસન પસંદ કરતા હતા જે શક્તિ, સ્થિરતા અને ઉર્જાનું યોગ્ય વિતરણ પ્રદાન કરે. પરંતુ તેનાથી વધુ તેમની અસર નર્વસ સિસ્ટમ અને એન્ડોક્રાઇન સિસ્ટમ પર હતી. યોગ આસનો ચોક્કસ આસનના આધારે સહાનુભૂતિશીલ નર્વસ સિસ્ટમ તેમજ પેરાસિમ્પેથેટિક નર્વસ સિસ્ટમને સક્રિય કરવામાં સક્ષમ છે.
કોઈ ઉર્જાનો નાશ થતો નથી, અને તેના બદલે, તે સાચવવામાં આવે છે, બનાવવામાં આવે છે અને યોગ્ય રીતે વિતરિત થાય છે. ઊંડા શ્વાસ લેવાથી પરિભ્રમણમાં વધારો થવાથી તમામ સિસ્ટમોમાં ઓક્સિજનનું સ્તર વધે છે.
તેથી, યોગ પ્રથાઓ અલગ રીતે કરવામાં આવે છે
ઉદાહરણ તરીકે, યોગ સંગીત સાથે કરી શકાતો નથી. ના, “શાંત સંગીત” પણ એક વિક્ષેપ છે – સિવાય કે સંગીતનો ઉપયોગ અલગતાને સક્ષમ કરવા માટે કરવામાં આવતો હોય. આનું કારણ એ છે કે, પ્રથમ, સંગીત શરીરની જાગૃતિથી ધ્યાન હટાવે છે, અને આ મુદ્રાઓ તેમજ આરામ તકનીકો કરતી વખતે સાચું છે. બીજું, સંગીતની લય દરેક મુદ્રામાં શ્વાસ લેવાની લયમાં દખલ કરે છે. આ દખલ ઊંડા આરામને અટકાવે છે.
સંગીતના ઉપયોગ ઉપરાંત, યોગ અધિકારીઓ આપણને યોગ કરતી વખતે નીચેના પરિબળો ધ્યાનમાં રાખવાનું કહે છે.
યોગની ગતિવિધિઓ પુનરાવર્તિત અને થાક વગરની નથી:
વારંવાર હલનચલન કરવી બિનજરૂરી છે કારણ કે સ્નાયુઓ બનાવવાનું અહીં મુખ્ય ધ્યેય નથી. તેનો હેતુ, સ્નાયુઓ, આંતરિક અવયવો, ચેતા અને મન માટે સારા સ્વાસ્થ્યની ખાતરી કરવાનો છે. યોગ વિદ્વાન અને ગુરુ ડૉ. જયદેવ યોગેન્દ્રના મતે, “યોગાભ્યાસ સમગ્ર તંત્રના સ્વાસ્થ્ય તરફ નિર્દેશિત છે. વારંવાર સ્નાયુઓની ગતિવિધિઓ ખાસ કરીને સ્નાયુ પેશીઓનો ઘણો બગાડ કરે છે, જ્યારે તેમની સ્વચ્છતા અસરો આંતરિક અવયવો માટે અનુકૂળ હોય તેવી ગહન પ્રતિક્રિયાઓ ઉત્પન્ન કરવામાં નિષ્ફળ જાય છે.”**
વારંવાર થતી હલનચલન કોર્ટેક્સને લગતી નર્વસ ઉત્તેજના વધારે છે, જે બદલામાં મનને અસર કરે છે, તે ઉમેરે છે. એટલું જ નહીં, જો શ્વાસ ઝડપી અને આંચકાજનક હોય, તો તેની અસર ફેફસાંની રચના અને ક્ષમતા પર પડે છે. વારંવાર હલનચલન કરવાથી એથરોસ્ક્લેરોસિસ પણ થઈ શકે છે, એવું અહેવાલ છે.
સંતુલન અને સ્થિરતા એ યોગ આસનોની લાક્ષણિકતાઓ છે. પ્રેક્ટિસ દરમિયાન તાણ ટાળવામાં આવતો હોવાથી, કોઈપણ સમયે થાક અને થાક અનુભવાતો નથી.
જગ્યા, એસેસરીઝ અને કપડાં કાળજીપૂર્વક પસંદ કરો:
• પસંદ કરેલી જગ્યા સારી રીતે હવાની અવરજવરવાળી અને પવનથી મુક્ત હોવી જોઈએ.
• તમારું મોં બંધ રાખો. શ્વાસ નાક દ્વારા લેવો જોઈએ, સિવાય કે ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓ માટે ઉલ્લેખિત હોય.
• કપડાં ઢીલા અને આરામદાયક હોવા જોઈએ જેથી હલનચલન મુક્ત રહે પણ શરીરને તેના પર હવાનો અનુભવ પણ થાય. શ્વાસ લેવામાં સરળતા રહે તેવા કપાસ અને શણ જેવા કુદરતી રેસા પસંદ કરવા જોઈએ.
• ક્યારેય ખુલ્લા ફ્લોર પર યોગ ન કરો; કોઈપણ સામગ્રીની યોગા મેટનો ઉપયોગ કરો.
• પગ ખુલ્લા હોવા જોઈએ; યોગ કરતી વખતે પગરખાં પહેરશો નહીં, જેથી ચેતા-અંતને સંતુલન અને નીચેના ભાગોમાં કસરતનો અનુભવ થઈ શકે.
